Waarden voor de samenleving ontstaan in vrijheid

Een olifant en een black box die het leven in het hier en nu bemoeilijken. Maar als je daarmee leert leven, leidt dit uiteindelijk tot de ultieme integrale samenwerking. Waarmee de beste buurten vorm krijgen. Net zoals je hoofd en je hart één moeten zijn, moet je de samenleving ook in zijn geheel benaderen. Een interview met Hans Dekker voor Urban Innovators.

“Het lijkt wel of de schellen nu pas van mijn ogen vallen.” Hans Dekker, spreker en landschapsarchitect. “Ik heb nog zoveel te vertellen.” Zolang hij zich kan herinneren, heeft hij een enorme drive om de problemen in de samenleving aan te pakken, want dat moet toch anders kunnen? “Ik wil graag verschil maken.” Wat volgt is een fascinerend reis door de menselijke psyche.

 

Denken

Op dit moment bijt hij zich vast in de fundamenten van ons menszijn en ons denken. Wat dan ontstaat, is een interessant gesprek over een olifant. “Want die olifant in de kamer – we weten dat-ie er is –, we negeren ‘m. Die olifant staat voor onze denk- en gevoelswereld, onze overtuigingen en verlangens. Daar hebben we het liever niet over, want dat maakt ons kwetsbaar.” Maar ja, als je het niet hebt over dat wat er wel ís, dan kun je die olifant ook niet uit de kamer verwijderen.

We willen ‘gelukkig worden’ en hebben daar bepaalde ideeën bij die we volgens Hans met de paplepel ingegoten krijgen. En allemaal gaan ze over dingen die we moeten hebben om gelukkig te zijn, om erbij te horen. Denk aan werk, gezin, geld, huis, waarbij we een grote angst kennen voor tekort. Wanneer we niet aan de norm voldoen, raken we gefrustreerd. Hans wijst op studenten die te kampen hebben met stress. “Die worden ziek en hebben zelfs suïcidale neigingen. Per jaar plegen zo’n 250 jonge mensen, veelal twintigers, zelfmoord. Dat is toch bizar.”

Hans gaat nog even door op die slechte gezondheid. Onderaan de samenleving wordt geworsteld met basiscondities. Slechte woonomstandigheden, geldproblemen, gezinsproblematiek, geen of zwaar werk. Wat opvalt bij mensen met zo’n ‘lage sociaaleconomische status’ is een opeenhoping van gezondheidsproblemen, zoals overgewicht, hart- en vaatziekten en andere chronische ziekten. Dit in tegenstelling tot mensen met een ‘hoge sociaaleconomische status’. Die blijken gezonder en leven 7 jaar langer. Die tweedeling wordt steeds groter. “Dat is een groot maatschappelijk vraagstuk. En dan heb ik het nog niet over al die andere opgaven: klimaat, biodiversiteit, water, energie, gevolgen van digitalisering. En laten we het maar helemaal niet hebben over veiligheid en geopolitiek. “Wat zijn we aan het doen?” Volgens hem staan we voor een opeenstapeling van problemen met slechts een gering oplossend vermogen.

 

Black box

Hans wil dit probleem het liefst met wortel en al uit de grond trekken en daarom brengt hij ons tot bij de menselijke psyche. “Je gedachten en emoties, je oordelen. Het is hoog tijd dat we hier beter naar gaan kijken. Helaas kunnen we hiervoor niet of slechts beperkt te rade gaan bij de wetenschap.” Om dat toe te lichten, neemt hij ons mee terug naar de basis. Naar de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw, toen sociologie en de psychologie opkwamen als wetenschap. “De werkwijze en denktrant bij de natuurwetenschappen was het grote voorbeeld. Die waren immers heel succesvol gebleken, zoals blijkt uit onze sterk toegenomen leeftijdsverwachting en welvaart.” De menswetenschappen probeerde hier dus op aan te sluiten. “De gemeenschappelijke basis voor kennisontwikkeling in beide gebieden ligt in de leer van de verschijnselen; de empirie. Dat leidde tot het algemeen toepasbaar geachte principe van ‘meten is weten’.”

Kort door de bocht: mensen reageren op prikkels van buitenaf en die reacties kun je meten. De ‘buitenkant’ krijgt zo alle aandacht. Daarmee omzeil je het probleem van de onzichtbare ‘binnenkant’, waarin je wezen zit en je mentaal functioneren plaatsvindt. Vanaf die tijd worden menselijke individuen in de wetenschap gezien als een soort van black box. “Ingewikkeld misschien, maar essentieel voor hoe wij tegen mensen aan kijken. En dat werkt door naar hoe wij de samenleving besturen en hebben ingericht. Dat wetenschappelijke fundament van meten is weten is de basis van ons westerse denken. We kijken dus naar de verschijnselen, niet naar oorzaken, zeg maar de menselijke drijfveren en de mentale mechanismen die ons functioneren en gedrag daadwerkelijk bepalen. We zijn het contact met de innerlijke mens verloren. En de meeste mensen zijn zich daar niet eens van bewust. Je moet naar de mens als geheel kijken.” We moeten die black box induiken, zeg maar. En onderzoeken wat de werkelijke behoeften van de mens zijn. “Pas dan kun je als individu op een goede manier je eigen leven richting geven. En als overheid nadenken over beleidsdoelen, systemen en interventies. Over effectieve gezondheidszorg en preventie. Dat geldt ook voor het ruimtelijk beleid en de inrichting van onze steden.”

 

Wondje

Dit is hoe Hans denkt over de mens en het leven: 1. de mens is perfect, klopt in iedere vezel. 2. het leven wijst zichzelf. “Denk aan een wondje, dat geneest zichzelf, ga je erin poeren, gaat het zweren. Hetzelfde geldt voor het mentale systeem. Jij weet gewoon of iets klopt of niet, dat is je onderbuikgevoel, maar daar zijn we niet eerlijk over.” Daar is die olifant weer die we niet benoemen. Je herkent vast wel de gesprekjes die druipen van de schone schijn. De consequentie daarvan is dat dat wondje een mentale wond wordt en dat mensen niet weten hoe ze daarmee om moeten gaan. Behalve dan aankloppen bij de overspoelde gezondheidszorg.

Als je naar Hans luistert, hebben we er als mensheid nog maar weinig van begrepen. Zijn we zo intelligent, vergeten we de verbinding van hoofd naar hart te maken. Kunnen we onszelf zomaar wijsmaken dat we nooit genoeg hebben en dat dat met de aarde uitputten wel meevalt. Vergeten we zomaar te reflecteren op ons zijn en blijken we zelfs in staat onszelf of anderen geweld aan te doen. En zelfs oorlog te voeren …

Hoe zei Hans dat ook alweer: de mens is perfect? Misschien de Übermensch van Nietzsche, maar ken jij die? “We zijn in de kern allemaal goed. Maar het is in mijn ogen niet zoals Rutger Bregman zegt: de meeste mensen deugen, nee, alle mensen deugen. Geen baby wordt met een revolver in zijn hand geboren, de problemen ontstaan als we opgroeien. We zijn voorzien van een geweldig instrument, onze hersens, maar we krijgen er geen handleiding bij. Dan speel je met vuur.” Die verbinding tussen je hoofd en je hart is essentieel om dat vuur niet te laten oplaaien. Maar dat is best lastig met zoveel wereldse ruis om je heen.

 

Oorzaken

“We kunnen de grote opgaven, de sociale, ecologische, economische en politieke vraagstukken van onze tijd niet oplossen met dezelfde handelswijze en vanuit dezelfde paradigma’s. We hebben het veel te veel over gevolgen, over effecten van het menselijk handelen, zoals in het klimaat, bij de sociale tweedeling, de gezondheidszorg of het onderwijs. Een gesprek dat de oorzaken bespreekt, is uitermate zeldzaam.” En dan duikt Hans nog maar een stapje dieper de menselijke materie in: “Omdat niemand meer lijkt te weten wat de zin of, beter gezegd, het doel van het leven is.”

Als we uit deze mallemolen van verwarring en systemen willen stappen, is loslaten een goede eerste stap, want het leven wijst zich vanzelf wel, weet je nog? “Je weet gewoon: ik moet dit nu doen of juist laten. Je weet het bijvoorbeeld als je te veel hooi op je vork neemt en de boel forceert. Dan krijg je last van stress.” De sleutel zit ‘m vaak in pas op de plaats maken, even afstand nemen van de situatie of van jezelf.

Voor Hans zelf geldt dat hij lekker in het hier en nu vertoeft en zich niet gek laat maken door bijvoorbeeld de hoge gasprijzen. “Ik kijk slechts naar de feiten en daarna heel praktisch: wat kan ik eraan doen.” Hans heeft goed contact met zijn eigen black box. Als wij dat allemaal zouden doen: die dammen tussen hoofd en hart weghalen, dan kunnen we misschien ook wat aan de wereldproblematiek doen.

 

Condities

Om te werken aan een gezonde samenleving, moet worden voldaan aan een aantal voorwaarden. De overheid heeft hierin een voortrekkersrol, vindt Hans. “Te beginnen moet die stoppen met regels die gebaseerd zijn op wantrouwen – dat doet geen recht aan de menselijke waardigheid. Voor het individu en de samenleving als geheel moet veel meer ruimte zijn voor eigen initiatief en eigen verantwoordelijkheid.” Daarmee creëer je overigens geen leven zonder zorgen, want dat bestaat niet.

We kunnen ook meer doen aan gemeenschapsvorming, vindt hij. Zo creëren vrijwilligerswerk, corporaties, samen tuinieren, meer groen in de stad en stadslandbouw maatschappelijke waarde. “Mensen komen bij elkaar. Er is samenhorigheid, genegenheid en respect.” En zo worden daar waarden ontwikkeld: groen, ecologisch, educatie, sociale cohesie, gezondheid …”

“Ik ben bezig dit gedachtegoed vorm te geven en wil daar graag over spreken met anderen. Want hoe breng je zoiets in de wereld? Ontwerpers en andere urban-innovators kunnen daarin een rol vervullen. Wij zijn als geen ander in staat holistisch en integraal te denken. Want dat is waar het over gaat. Je niet laten beperken, maar uiteindelijk de hele buurt leefbaar maken: de woning, het groen, de financiële huishouding …”

Wil je van gedachten wisselen met Hans? Stuur een berichtje.

Interview: Ity van Dusschoten voor Urban Innovators